Wałbrzych |
| Panorama miasta |
| Rynek w Wałbrzychu |
|
|
Województwo
|
dolnośląskie
|
Powiat
|
wałbrzyski
|
Gmina
• rodzaj | Wałbrzych miejska |
Założono | IX wiek |
Prawa miejskie
| ok. 1400 |
Prezydent miasta
|
Piotr Kruczkowski
|
Powierzchnia
| 84,7
km²
|
Wysokość | 450-500 m
n.p.m.
|
Ludność (2009) •
liczba
•
gęstość
| 121 363[1] 1 432,9 os./km² |
Strefa numeracyjna
| +48 74 |
Kod pocztowy
| 58-300 do 58-309 i 58-316 |
Tablice rejestracyjne
| DB |
Położenie na mapie Polski
|
50°47'N 16°17'E / 50.783, 16.283
|
TERC
(
TERYT
) | 5020121091 |
Miasta partnerskie
|
Gżira
,
Foggia
,
Vannes
,
Hradec Králové
,
Freiberg
,
Jastarnia
,
Tuła
,
Dniepropetrowsk
|
Urząd miejski pl. Magistracki 1 58-300 Wałbrzych |
|
Strona internetowa miasta
|
Wałbrzych (
niem.
Waldenburg,
czes.
Valdenburk, Valbřich) –
miasto
położone nad rzeką
Pełcznicą
w
Górach Wałbrzyskich
, w
województwie dolnośląskim
. Po reformie administracyjnej
miasto na prawach powiatu
. Od 1 stycznia
2003
w
powiecie wałbrzyskim
(pozbawione statusu powiatu). Aktualnie największe miasto o statusie gminy w Polsce. Obecnie rozpoczęły się starania o przywrócenie Wałbrzychowi praw powiatu grodzkiego[2].
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
województwa wałbrzyskiego
.
Wałbrzych istniał już w
1305
, prawa miejskie uzyskał po
1400
[]. Największy rozkwit miasto przeżywało w
XIX wieku
[], wraz z rozwojem przemysłu - głównie górnictwa, przemysłu tekstylnego, produkcji porcelany i koksownictwa. Do niedawna duży ośrodek przemysłowy, centrum administracyjne województwa wałbrzyskiego oraz ośrodek
górnictwa
, obecnie gmina miejska o funkcjach przemysłowo-handlowo-usługowych z rozwijającymi się funkcjami ośrodka turystycznego, stolica
powiatu wałbrzyskiego
.
Położenie
Wałbrzych leży w centralnej części
Sudetów
na terytorium dwóch regionów:
Pogórza Zachodniosudeckiego
i wschodniej części
Sudetów Środkowych
. Rozłożone jest w niewielkiej
Kotlinie Wałbrzyskiej
oraz na otaczających ją wokół
Górach Wałbrzyskich
. Powierzchnia miasta wynosi 84,7 km²[]. Rozciągłość na osi
wschód
–
zachód
wynosi 12 km, a z północy na południe miasta – 22 km[]. Wałbrzych, którego granice administracyjne przebiegają momentami naturalnymi zboczami, grzbietami gór a czasem opierają się na potokach górskich, osiąga swój najwyższy punkt na
Borowej
– 853 m n.p.m. Najniższym punktem jest dolina Pełcznicy – 315 m n.p.m.[]. Wałbrzych jest jednym z ważniejszych ośrodków w
województwie dolnośląskim
. Drugie po Wrocławiu miasto pod względem liczby ludności w województwie , trzecie pod względem powierzchni (większą powierzchnię mają Wrocław i Jelenia Góra)[]. Wałbrzych był w latach
1975
–
1999
miastem wojewódzkim. Obecnie ośrodek powiatowy.
Historia
Według relacji Ephraima Ignatiusa Naso,
świdnickiego
kupca
, podanej w jego książce z
1667
– "Phoenix redivius ducatum Swidnicensis et Javroviensis",
osada
Waldenburg, pospolicie zwana Wallenberg, istniała już w
1191
za Księcia śląskiego
Bolesława Wysokiego
. Nazwę swą zawdzięczać miała
pielgrzymkom
do drewnianego kościółka p.w. Najświętszej Marii Panny, na pagórku (
niem.
wallen – pielgrzymować), lub staremu
grodowi
pośród lasu. Ta druga wersja jest bardziej prawdopodobna, jest bowiem faktem, że w pobliżu tego kościółka, przy którym tryskało
źródło
wody mineralnej
, istniał nizinny gród otoczony wałami i fosą. Stare zapisy podają nazwy: Waldenburg (
1400
r.) i Waldenberg (
1372
r.), co można przetłumaczyć jako "leśny gród" lub "leśna góra".
Palisadowy gród wałbrzyski, z wałem dochodzącym do 8 m wysokości, był słowiańskim
okopem pierścieniowym
. Miał 44 m długości i 32,5 m szerokości. W jego miejscu istniała prawdopodobnie osada
słowiańska
. Wydaje się więc, że Wałbrzych wyrósł z dawnego grodziszcza na pagórku, w pobliżu borów obszernej
kotliny
, do której zapuszczali się osadnicy z nizin, wąwozem
Pełcznicy
.
Historyczny rodowód miasta wywodzi się z czasów średniowiecznych, prawdopodobnie z końca
XII
w. W okresie tym istniała już leśna osada słowiańska, w której z biegiem lat powstał mały
gródek warowny
. Na jej miejscu dokonano lokacji miasta, w którym osadzono kolonistów. Pierwsza w pełni wiarygodna informacja o Wałbrzychu pochodzi z
1305
r. Z tego bowiem okresu zachował się dokument określający wysokość świadczeń parafii śląskich na rzecz
biskupstwa wrocławskiego
, wśród których został wymieniony także Wałbrzych.
Status miasta
Wałbrzych uzyskał w latach
1400
–
1426
. Z roku 1426 pochodzi historyczna wzmianka o Wałbrzychu jako mieście liczącym ok. 200 mieszkańców.
Dzieje Wałbrzycha od
1278
r. związane były z losami księstwa świdnickiego. Po
Henryku Pobożnym
Wałbrzych dostał jego syn książę świdnicki
Bolesław Łysy
ale dopiero jego syn
Bolko I Surowy
zajął się rozbudową miasta otaczając je murem obronnym i wzniesieniem zamku
Nowy Dwór
, ok.
1290
r. w Podgórzu na Górze Zamkowej. Od
1326
r. gród ten związany był z księstwem świdnicko-jaworskim.
W
1392
r. księstwo świdnicko-jaworskie przeszło pod panowanie Czech, a wraz z nimi w
1526
r. w skład państwa Habsburgów austriackich.
Miasto przez długi czas było miastem prywatnym, wielokrotnie zmieniając właściciela. Początkowo od 1400 r. należało do rodu Szoffów z Owiecka.
Przez ponad 250 lat Wałbrzych i okoliczne wsie znajdowały się w posiadaniu rodu Czetryców (Czettritzów), czego istniejącym śladem jest zespół pałacowy budowany w latach
1604
–
1628
, tzw. Pałac Czetryców, obecna siedziba
Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa
.
W
1738
r. miasto i przyległości kupił Konrad Hochberg, mieniący się potomkiem
Piastów
, właściciel sąsiadującego zamku
Książ
, jednego z trzech największych w Polsce. W
1742
Wałbrzych, wraz z większością Śląska, wcielony został do Prus wskutek zwycięskiej wojny z Austrią. Tym samym zakończyły się prowadzone przez administrację austriacką prześladowania miejscowych protestantów. Po siedemdziesięciu latach pozostawania w rękach rodu Hochbergów miasto przestało być własnością prywatną i w
1808
r. zaczęło wieść niezależne życie.
Wieki
XV
i
XVI
to okres rozwoju
rzemiosła
tkackiego
, którego apogeum przyniósł wiek
XVIII
. Był to równocześnie koniec wałbrzyskiego tkactwa. Jego miejsce zajęło
włókiennictwo
, a także
górnictwo
węglowe
, dynamicznie rozwijające się od połowy XVIII w.
Kopalnia "Bolesław Chrobry" widok z 1926 roku
Według przekazów historycznych w roku
1604
Diprand Czetryc wydał "ordunek
węglowy
", który regulował sprawy wydobycia, magazynowania i sprzedaży węgla oraz wynagrodzenia gwarków. W roku
1747
czynnych było w Wałbrzychu 7 kopalń węgla, a w
1805
r. 54 szyby zatrudniały 895 górników.
Prawdziwy przełom dla miasta stanowił jednak wiek
XIX
i początek
XX
, kiedy to miał miejsce bardzo dynamiczny rozwój istniejących i nowo powstałych gałęzi przemysłu:
włókienniczego
,
ceramicznego
,
szklarskiego
, metalowego,
górniczego
i koksowego. W
1818
r. powstała (prawdopodobnie pierwsza na kontynencie europejskim) mechaniczna przędzalnia lnu. W
1920
r. uruchomiono odlewnię żeliwa i fabrykę maszyn a w
1922
r. fabrykę lin i drutu (istniejącą do dnia dzisiejszego - obecnie jako Frezpol Sp. z o.o. Oddział Produkcji Lin i Drutów „Linmet” w Wałbrzychu). Nadal wyroby swe sprzedają dwie, z trzech istniejących niegdyś, fabryki porcelany powstałe w
1831
(obecnie Fabryka Porcelany "Krzysztof" S.A.) i
1845
r. (obecnie Fabryka Porcelany "Wałbrzych" S.A.). Wałbrzych, dotąd niewielkie i peryferyjnie położone miasteczko przeżył okres intensywnej urbanizacji, przeradzając się w duży ośrodek przemysłowy i wchłaniając jako nowe dzielnice wsie położone w okolicznych dolinach. W
1871
r. Wałbrzych stał się wraz z Prusami częścią zjednoczonej Rzeszy Niemieckiej, korzystając z jej szybkiego rozwoju gospodarczego.
W miarę rozwoju miasta następowała rozbudowa jego infrastruktury komunalnej. Pierwsza
linia kolejowa
połączyła Wałbrzych i
Wrocław
w
1843
r., a od
1896
r. można było dotrzeć pociągiem do
Kłodzka
i
Czech
. Miasto uzyskało także wszelkie niezbędne urządzenia komunalne: elektryczność w
1896
, gaz w
1868
,
wodociągi
w
1905
i
komunikację tramwajową
w 1898 r.
Obecny, nieregularny i rozległy układ urbanistyczny jest wynikiem zarówno górzystego ukształtowania terenu, jak i faktu, że większość obecnych dzielnic miasta wyrosła z wsi rozciągniętych wzdłuż górskich potoków. W
1856
r. Wałbrzych otrzymał nowy
ratusz
. Wśród zabudowy miejskiej zaczęły wyróżniać się obiekty przemysłowe, kominy i piętrzące się hałdy kopalniane. Po I wojnie światowej zbudowano nową dzielnicę o charakterze wielkomiejskim (Neustadt - dziś Nowe Miasto), a socjaldemokratyczne władze miasta zainicjowały szeroko zakrojony program budowy osiedli socjalnych dla ludności robotniczej, kontynuowany następnie w okresie hitlerowskim. W
1939
r. miasto posiadało ok. 65 tysięcy mieszkańców.
II wojna światowa
nie spowodowała zniszczenia miasta, zajętego przez wojska radzieckie dopiero po kapitulacji Niemiec. Miasto zostało przyznane Polsce. W przeciągu kilku powojennych lat większość dotychczasowych mieszkańców Wałbrzycha wysiedlono do Niemiec, choć ze względu na brak wyszkolonej kadry do obsługi przemysłu grupa Niemców pozostała w mieście aż do końca lat 50 XX wieku. Do miasta przybyli m.in. liczni repatrianci z
Kresów Wschodnich
i z Zachodu - głównie z Francji[3]. Nastąpił dalszy wzrost przestrzenny Wałbrzycha przy zachowaniu ukształtowanego wcześniej charakteru przemysłowego. Granice administracyjne rosły dzięki dołączeniu kolejnych pobliskich gmin, jak i budowie nowych osiedli mieszkaniowych. Efektem tych zmian jest obecna powierzchnia miasta, wynosząca prawie 85 km².
- Wykres liczby ludności Wałbrzycha na przestrzeni ostatnich 210 lat
Największą populację Wałbrzych odnotował w
1991
r. – wg danych
GUS
141 161 mieszkańców[4].
Pochodzenie nazwy miasta
Niemiecka nazwa miasta, Waldenburg oznacza dosłownie "leśny gród". Miasto, nad którym wznosi się kopuła
Chełmca
(851 m
n.p.m.
), położone jest wśród zielonych wzgórz w centralnej części
Sudetów
Środkowych, na wysokości 450–500 m n.p.m., na pograniczu dwóch rejonów geograficznych:
Pogórza Wałbrzyskiego
i
Gór Wałbrzyskich
. Wałbrzych leży nad rzeką
Pełcznicą
.
Niemiecki Waldenburg miał także swoje dialektyczne nazwy: Walmbrich, Walbrich. Ta właśnie nazwa występuje w "Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego". Na podstawie nazw niemieckich wytworzyły się następnie formy używane na terenie położonego nieopodal czeskiego obszaru językowego: Valdenburk oraz Valbřich. Ta ostatnia postać stała się podstawą polskiej nazwy Wałbrzych, ustalonej wraz z włączeniem miasta do Polski w
1945
r.[] (choć na niektórych pierwszych mapach powojennych pojawia się nazwa Borowieck[5]).
Historia przemysłu w Wałbrzychu
Nieczynna kopalnia Bolesław Chrobry w Wałbrzychu
Historia przemysłu i jego rozwoju jest długa i burzliwa. Mieszkańcy pierwszego grodu wałbrzyskiego trudnili się
bartnictwem
i
myślistwem
. W późniejszym okresie do branż tych doszły
rolnictwo
oraz hodowla
bydła
.
Górnictwo — Pierwszy pisany i zachowany dokument o powstaniu pierwszej wałbrzyskiej kopalni
węgla kamiennego
pochodzi z
1366
roku. Dokument ten podaje iż Książę
świdnicko
–
jaworski
Bolko II
za zasługi dworzan wykonywane dla księcia, mogą "po wsze czasy" posiąść prawo do
sztolni
dziedzicznej (sztolni odwadniającej) w
Starym Zdroju
. W
1805
były już 54 kopalnie. Tak szybki rozwój górnictwa wymagał powstania urzędów, które kontrolowałyby działania tej branży. I tak się stało. W
1778
roku powstał w Wałbrzychu inspektorat górniczy, a prawie sto lat później w
1861
roku – urząd górniczy.
XX wiek
to okres intensywnej eksploatacji złóż węgla. Rok
1990
to okres początku końca zagłębia wałbrzyskiego.
Sukiennictwo — Drugą, równie ważną dziedziną gospodarki Wałbrzycha, było sukiennictwo. W
XVII
i
XVIII wieku
wyroby dolnośląskich tkaczy, trafiały na rynki zbytu w Europie, Ameryce Południowej i Afryce. Eksport wyraźnie napędzał niski koszt wyrobu sukna, a więc i niska cena, a także miękka woda oraz olbrzymia ilość drewna niezbędna do bielenia tkanin. Tkacze wałbrzyscy należeli do cechów w
Świdnicy
, a od
1602
roku założyli oni własny cech – wałbrzyski, potwierdzony przez ówczesnego właściciela Wałbrzycha – Dipranda Czettritza. Połowa XVIII wieku to okres uprzemysłowienia wałbrzyskiego tkactwa.
Koksownictwo — Pierwsze próby
koksowania
wałbrzyskiego węgla podjęto w
1776
roku. Niespełna osiem lat później koksownie były już wybudowane na
Sobięcinie
, oraz niedaleko szybu Witold.
Zabytki
Ratusz – siedziba Urzędu Miasta
Wałbrzych - Zabytkowy budynek Prokuratury Okręgowej
Zabytkowa sala Maksymiliana w Zamku Książ
Pl. Tuwima, dzielnica Śródmieście
-
Zamek Książ
– największy zamek na
Dolnym Śląsku
, trzeci pod względem wielkości w Polsce (po
Wawelu
i
Malborku
). Zamek wybudowany został w latach
1288
–
1292
dla
Bolka I
ażeby mógł się on bronić przed najazdem Czechów. Po wygaśnięciu dynastii Książ wielokrotnie zmieniał właścicieli (dynastie czeskie, węgierskie, niemieckie). Najdłużej (1509-1941) na zamku panował ród Hochbergów. W 1941r obiekt skonfiskowany przez
III Rzeszę
, przebudowywany (1943-1945) na Hitlerowską siedzibę. Pod zamkiem znajduje się wybudowany podczas II wojny światowej system podziemnych korytarzy, prawdopodobnie będących częścią większego kompleksu
Riese
- budowanego w
Górach Sowich
. Przeznaczenie tuneli nie zostało jednak wyjaśnione,
- Wałbrzyski
Rynek
– centralny plac miasta na którym w
1731
roku stał drewniany
ratusz
. W
1996
roku rynek przeszedł gruntowną modernizację, ograniczono na nim ruch samochodowy, wybudowano fontannę oraz elementy małej architektury (dotychczas mieścił się tam parking wybudowany w
1928
roku),
- Budynek Muzeum Okręgowego – wybudowany został w
1801
roku,
-
Ratusz
wałbrzyski – stary ratusz na rynku nie spełniał już wymogów więc miasto w 1854 roku zakupiło za kwotę 8000 talarów 4
morgi
ziemi na wybudowanie placu rynkowego, oraz nowego ratusza. Budynek ratusza zaprojektował i wykonał królewski budowniczy Waesemann,
- Prokuratura Rejonowa – budynek na reprezentacyjnym placu Wałbrzycha – Placu Magistrackim wzniósł w
1904
roku architekt Resner z Wrocławia,
- Pałac Tielscha – pałac wybudowany dla właściciela pobliskich Zakładów Porcelany –
Carla Tielscha
. Projekt wykonany przez budowniczego wrocławskiego Wassemanna,
- Dawny pałac rodu Czettritzów (1604–1628), późnorenesansowy, rozbudowany
1857
na siedzibę administracji książąt
pszczyńskich
,
-
Palmiarnia w Lubiechowie
– Palmiarnia Lubiechowska – wybudowana została w latach
1911
–
1914
na rozkaz księcia
pszczyńskiego
Jana Henryka XV von Hochberga
. Na powierzchni 1900 m² występuje ponad 80 gatunków roślin pochodzących z całego świata,
- Dawny dom zdrojowy „Lwi Gród” nazywany był w innych okresach także „Domem Lwów” lub „Kamienicą pod Lwami” z niemieckiego „Löwenhaus” jest jednym z nielicznych już świadectw historii Starego Zdroju, dawnego kurortu, który największą swoją świetnością cieszył się w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX wieku. „Lwi Gród” powstał około roku 1800 najprawdopodobniejszą datą budowy jest jednak rok 1791 na zlecenie dawnego właściciela Starego Zdroju Josepha Franza Bernarda von Mutius wraz z innymi budynkami gościnnymi,
- Liczne zabytki architektury górniczej, między innymi wieża szybu „Chwalibóg”, która jest najstarszą w dolnośląskim zagłębiu węglowym stalową wieżą wyciągową, postawioną w 1888 roku. Wieża szybu „Staszic” typu Malakow wybudowana około 1866 roku została wykonana z surowej cegły na wzór średniowiecznych wież obronnych, jej wysokość wynosi 40 m. Wieża szybu „Tytus”, był pierwszą w dolnośląskim zagłębiu wieża o konstrukcji żelbetowej z maszyną wyciągową umieszczoną w głowicy wieży. Do najciekawszych zabytków górnictwa wałbrzyskiego należy
Lisia Sztolnia
, i była kopalnia węgla Thorez wraz szybami Julia i Sobótka. Obecnie
Muzeum Przemysłu i Techniki w Wałbrzychu
.
Zabytkowe świątynie
- Kościół pw. Matki Boskiej Bolesnej – wzniesiony w średniowieczu, w
1720
i 2003 roku przeszedł gruntowną renowację,
- Kościół ewangelicki projektu
Carla Gottharda Langhansa
– zbudowany w latach
1785
–
1788
,
- Kościół św. Ducha, w stylu klasycystycznym, salowy, wzniesiony
1847
–
1848
, obecnie
polskokatolicki
,
- Kolegiata pw. Najświętszej Maryi Panny Bolesnej i Świętych Aniołów Stróżów. W
1899
roku rozebrano stary kościół by ustąpić miejsca nowemu budynkowi, który został zbudowany w latach
1898
–
1904
wg projektu architekta wrocławskiego
Alexisa Langera
. Kościół jest halowy, zbudowany na planie
krzyża
łacińskiego.
Klimat
Klimat Wałbrzycha należy do gatunku klimatów oceanicznych. Ma on typ podgórski, kotlinowy. Charakteryzują go zmienne i dosyć wysokie wahania temperatur między
dniem
a
nocą
. Jest to klimat chłodny, zmienny czasem bardzo ostry. Charakteryzują go ostre zimy i duża ilość opadów atmosferycznych. Na klimat ten wpływają głównie masy powietrza o kierunku zachodnim oraz masy powietrza o kierunkach zbliżonych do zachodniego. Skutkuje to wysokim ciśnieniem przede wszystkim po południowej oraz zachodniej części gór. Efekt ten ma miejsce zarówno latem jak i zimą[].
Przyroda
Przyroda Wałbrzycha odradza się po zniszczeniach i zaniedbaniach spowodowanych przez rabunkową gospodarkę przemysłową. Obecnie po ponad 10 latach od upadku dolnośląskiego zagłębia węglowego Wałbrzych jest miastem zielonym. Na jego terenie istnieje 7 parków miejskich (w tym największy
Książański Park Krajobrazowy
).
Wody na terenie miasta
Najdłuższym potokiem przepływającym przez obszar miasta jest
Pełcznica
, którą ongiś zwano w dolnym biegu Błotnią, natomiast w górnym Ogorzelcem. Wypływa ona ze Srebrnego Źródła ze szczytu
Borowa
i przepływa ponad 18 km przez Wałbrzych[]. Na tym terenie nie ma większych akwenów ze stojącą wodą, ogólna powierzchnia zbiorników z woda stojącą nie przekracza 0,4 km² co stanowi skromną część powierzchni miejskiej[]. Na powierzchnię tę składają się głównie pozostałości stawów rybackich, glinianek oraz osadniki zakładów przemysłowych. W Wałbrzychu przez pagórkowatą powierzchnie istnieje także mnóstwo strumyków i górskich potoków, ale nie są one dużej wielkości[].
Flora
W roślinności występującej na tym terenie możemy wyróżnić dwa piętra[]:
- piętro
pogórza
, które sięga do wysokości 500 m n.p.m.
- piętro
regla dolnego
, które sięga do 500 m n.p.m.
Dominują lasy świerkowe, bukowe i świerkowo-bukowe. Runo lasów i parków poszywa
marzanka
,
bodziszek
,
szczyr
,
żywiec
, gniewnik,
kopytnik pospolity
i wiele innych[].
Fauna
Świat zwierzęcy niestety nie jest zbytnio zróżnicowany. Na obszarze miasta nie występuje wiele gatunków. Do ważniejszych grup zwierząt, które bytują na terenie Wałbrzycha zaliczyć możemy przede wszystkim
ptactwo
. A tutaj do ważniejszych gatunków należą[]:
Licznie na terenie miasta występują
gryzonie polne i leśne
takie jak
mysz polna
i
szczur
. Oprócz tego występują gatunki które prezentują faunę leśną i polną takie jak:
zając
,
łasica
,
kuna
. Spotykane są również jelenie żyjące na pogórzach wałbrzyskich.
Ekologia i ochrona środowiska
Książański Park Krajobrazowy
Niegdyś Wałbrzych, zwłaszcza w latach 80.
XX
wieku był najbardziej zanieczyszczonym miastem w Polsce. Przewyższał nawet pod względem zanieczyszczenia powietrza, wód i gleb miasta
GOP-u
. Sytuacji tej należy się jednak upatrywać nie tylko w niewłaściwej polityce ekologicznej zakładów przemysłowych, lecz także w tym, iż szybko rozwijające się miasto nie miało dostatecznie rozbudowanej sieci kanalizacyjnej, nie było dobrej organizacji komunikacji wewnątrzmiejskiej. Po
1991
roku, a więc po okresie likwidacji wałbrzyskich kopalń i wielu zakładów, sytuacja ulegała stałej poprawie.
Obecnie Wałbrzych jest miastem gdzie ilości zanieczyszczeń nie przekraczają w znaczący sposób (jak to miało kiedyś miejsce) dopuszczalnych norm. Dodatkowo władze miasta inwestują w oczyszczalnię ścieków, stara się nakłaniać mieszkańców do zamiany ogrzewań z
węglowych
na
gazowe
, inwestuje w rozwój sieci kanalizacyjnej. Działa tutaj szereg instytucji i przedsiębiorstw które dbają o odbiór zanieczyszczeń (Wałbrzyskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania, Wałbrzyski Związek Wodociągów i Kanalizacji). Wałbrzych również stara się inwestować w nowe tereny zielone, w ochronę przyrody. Zagospodarowywane są stare pogórnicze
hałdy
, urządzane nowe parki i skwery. Problemem jest stale rosnący ruch kołowy. Jednak i tę niedogodność próbuje się wykluczyć inwestując w obwodnice miejskie oraz ekrany dźwiękoszczelne, i nowe rozwiązania drogowe, zmniejszające hałas, a więc takie, które mają mniejszy wpływ na zdrowie nie tylko mieszkańców miasta. Mowa tutaj także o żyjących zwierzętach w obszarze administrowania Wałbrzycha.
Nowe inwestycje, które są obecnie realizowane, pozwolą za kilka lat aby Wałbrzych był miastem o czystym środowisku i nienagannym stosunku do przyrody.
Gospodarka
Fabryka Porcelany "Krzysztof"
Wałbrzych jest ważnym ośrodkiem przemysłowym, kulturalnym i naukowym regionu. Rozwinięty jest przemysł budowlany, motoryzacyjny, szklarski, chemiczny, włókienniczy, odzieżowy, spożywczy. Szczególnie rozwinięty jest przemysł ceramiczny, oraz przemysł motoryzacyjny.
Był on dawniej dużym ośrodkiem wydobycia i przetwórstwa węgla kamiennego. W Wałbrzychu działały trzy duże kopalnie
węgla kamiennego
(
Wałbrzych
,
Victoria
,
Thorez
). Ostatnią kopalnie zamknięto w połowie lat 90. Obecnie działa jedynie jedna
koksownia
(Victoria).
Największe Wałbrzyskie osiedle Podzamcze
Ogółem na koniec
2002
roku było 14 195 podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON[]. W skład tej liczby wchodziło 9 468 zakładów osób fizycznych, 771 różnego rodzaju spółek, 51 spółdzielni oraz 4 przedsiębiorstwa państwowe. Na koniec
2004
roku liczba podmiotów w systemie
REGON
wynosiła już 14 688, w tym 778 spółek, 50 spółdzielni i tylko 1 przedsiębiorstwo państwowe. Stopa bezrobocia jest tutaj najwyższą w
województwie dolnośląskim
i wynosi 15,0% (stan na
31 grudnia
2008
)[6]. W
powiecie wałbrzyskim
bezrobocie wynosi 17,6% i jest jednym z najwyższych w
Polsce
[7].
Spółki komunalne
Miasto Wałbrzych jest właścicielem wszystkich udziałów
Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego Sp. z o.o. w Wałbrzychu
Miasto Wałbrzych posiada większość udziałów w następujących spółkach miejskich:
Spółki ze znaczącym udziałem gminy:
- Miejski Zarząd Budynków Sp. z o.o. w Wałbrzychu,
- Miejski Zakład Usług Komunalnych Sp. z o.o. w Wałbrzychu,
- Wałbrzyskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania Sp. z o.o.,
- Wałbrzyski Związek Wodociągów i Kanalizacji.
Spółki te mają za zadanie utrzymanie czystości w mieście, zarządzanie budynkami miejskimi i ich bieżące remonty, wywóz śmieci, nieczystości i odpadów płynnych, utrzymanie zieleni w mieście oraz utrzymanie i kompleksowe zarządzanie komunikacją miejską.
Sytuacja na rynku pracy
Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna "Invest-park"
Z racji trudnych warunków wydobywczych, niskiej opłacalności wydobywania węgla, oraz czynników takich jak niska cena węgla, dekapitalizacja budynków, urządzeń oraz maszyn kopalń postanowiono zlikwidować Dolnośląskie Zagłębie Węglowe. W latach
1990
–
1993
zwolniono około 20 tysięcy pracowników zatrudnionych w wałbrzyskich kopalniach, co odbiło się głębokim piętnem na mieście. Upadek kopalń spowodował także upadek wielu przedsiębiorstw i instytucji działających na rzecz górnictwa. Upadły Przedsiębiorstwa Robót Górniczych, podupadła Fabryka Maszyn Górniczych "Wamag". Obiekty kopalń w większości zostały rozkradzione a resztki wyburzone. Likwidacja wałbrzyskich kopalń spowodowała bezrobocie strukturalne w całym regionie, z którego dojeżdżały tysiące osób do pracy w Wałbrzychu. Bezrobocie dalece przekraczało średnią dla
Polski
. Dodatkowo wałbrzyskie zakłady włókiennicze zaczęły mieć poważne problemy ze zbytem produkowanych przez siebie towarów co doprowadziło do dalszych masowych zwolnień. Ta sytuacja trwała do późnych lat 90.
XX
wieku, czyli do powołania
Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej "Invest Park"
. Zaczęły się pojawiać nowe firmy, chcące ulokować swe siedziby właśnie w Wałbrzychu. Wybudowana została fabryka
Toyoty
,
Cersanitu
, Metzelera, powstało wiele przedsiębiorstw i zakładów dających pracę tysiącom Wałbrzyszan. Obecnie bezrobocie w mieście wynosi 18,1% [dane na marzec 2009] i jest większe od średniej stopy bezrobocia w województwie dolnośląskim, ale z roku na rok spada.
Głównymi pracodawcami w gminie Wałbrzych są:
- Wałbrzyskie Zakłady Koksownicze "Victoria"S.A.,
- Enitra,
-
Toyota Motor Manufacturing Poland
,
- Faurecia,
-
Camela
,
-
Trelleborg
,
- Zakłady Porcelany Stołowej Krzysztof,
- Fabryka Porcelany Wałbrzych,
- Zakłady Ceramiczne Cersanit III,
- Metzeler Polska,
- Glaverbel Silesia,
- Interminglass Polska.
Nowe inwestycje, które powstają w WSSE "Invest Park" pozwolą na zatrudnienie kolejnych mieszkańców miasta i powiatu.
Kultura
Wałbrzyski Ośrodek Kultury
Wałbrzyski Ośrodek Kultury (WOK) jest instytucją działającą na terenie Wałbrzycha. Siedziba mieści się w dzielnicy
Piaskowa Góra
oraz
Biały Kamień
. Wałbrzyski Ośrodek Kultury jest instytucją która prowadzi wiele imprez kulturalnych, rozrywkowych i oświatowych na terenie miasta. Angażuje w życie kulturalne samych mieszkańców, oferując zajęcia stałem prowadzone przez wyspecjalizowane osoby. Wielu wałbrzyszan może się aktywnie włączyć w animację życia kulturalnego miasta, poprzez uczestnictwo w różnego rodzaju zajęciach plastycznych, muzycznych, tanecznych, rozrywkowych.
Filharmonia Sudecka
Filharmonia Sudecka powstała w roku
1978
z inicjatywy
Józefa Wiłkomirskiego
. Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Sudeckiej, licząca obecnie około 80 muzyków prezentuje dzieła kameralne, symfoniczne, oratoryjno-kantatowe i popularne począwszy od muzyki dawnej, poprzez największe kompozycje klasyczne i romantyczne aż po muzykę współczesną. Zespół ma na swoim koncie także kilka prawykonań utworów współczesnych kompozytorów polskich i obcych. Oprócz tego przy filharmonii działa kilka zespołów kameralnych. Orkiestra od czasów powstania brała udział w wielu festiwalach i konkursach krajowych i zagranicznych akompaniując wielu znanym a także początkującym artystom. Występowała w byłej
Czechosłowacji
,
Francji
,
Niemczech
,
Włoszech
. Zespoły kameralne filharmonii występowały także w byłym
ZSRR
,
Szwajcarii
, Niemczech i Francji. Na estradzie Filharmonii Sudeckiej mieli okazję wystąpić dyrygenci i soliści z całej niemal Europy, a także z tak odległych i egzotycznych krajów, jak Argentyna, Brazylia, Chile, Chiny, Japonia, Korea, Kuba, Liban, Meksyk, Nowa Zelandia i inne. Od początków XXI w. orkiestra daje regularne koncerty noworoczne i karnawałowe w
Berlinie
. Orkiestra nagrała również kilkanaście płyt CD, które zostały wydane w Polsce i Niemczech. Od
1 września
2005
r. dyrektorem Filharmonii Sudeckiej jest dr
Dariusz Mikulski
.
Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego
Teatr Dramatyczny im.
Jerzego Szaniawskiego
w Wałbrzychu powstał jako miejski teatr w
1957
roku. Zaczątkiem dzisiejszego teatru była założona w
1947
roku sala teatralna im.
Aleksandra Fredry
, która występowała dla nielicznej jeszcze wówczas ludności polskiej (około 7 tysięcy). Współpracowano również wtedy z już istniejącym teatrem
jeleniogórskim
. Jednak wałbrzyska scena nie była samodzielna i nie posiadała stałego miejsca występów. Powodów tego było dużo, ale najważniejszym był brak wolnego budynku. Scena wałbrzyska została uroczyście otwarta dopiero w
1956
roku kiedy utworzono tutaj scenę filialną Państwowych Teatrów Dolnośląskich w
Jeleniej Górze
.
Miejska Rada Narodowa
w
1960
roku podjęła uchwałę zobowiązującą miasto Wałbrzych do wszczęcia postępowania dla powołania teatru dramatycznego.
1 października
1964
roku w Wałbrzychu powołano Teatr Dramatyczny. Dyrektorem nowego teatru pozostał B. Orlicz, a placówka działalność artystyczną rozpoczęła
23 listopada
1964 roku premierą "Zemsty" Fredry. Wałbrzyski teatr w ciągu pierwszego sezonu dał 7 spektakli premierowych i 285 widowisk które obejrzało ponad 100 tysięcy widzów. O działalności wałbrzyskiego teatru pisało wiele czasopism i gazet m.in. "Trybuna Wałbrzyska", "Słowo Ludu", "Gazeta Robotnicza", "Życie Literackie", czy "Teatr". Sezon
1967
–
1968
odbył się już pod nowym kierownictwem Krystyny Tyszarskiej. Zaprezentowano "Hamleta", "Żeglarza" Szaniawskiego czy "Dwaj" Juliusa Barč – Ivana. Malała dość znacznie liczba widzów, która spadła z liczby prawie 140 tysięcy w sezonie
1966
/1967 do liczby 81 tysięcy widzów w sezonie
1967
/1968. Lata
1969
–
1971
to okres wystawiania dalszych premier jednak powolnej stagnacji teatru. Teatr do
1991
roku wystawił 190 premier m 8182 przedstawienia które obejrzało ponad 2 miliony widzów. Przemiany ustrojowe w
1989
dały plon w postaci spektaklu "Noce dziadów" W. Jesionki. Jednak frekwencja w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych nie przekroczyła progów z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Obecnie publiczność teatru to publika młodzieżowa, szkolna, i indywidualna natomiast w latach 70. była to publika organizowana gdzie zakłady pracy finansowały pracownikom wyjścia do teatru. Za największy sukces teatru, można uznać iż w
1992
roku widownia w przewadze była widownią młodzieżową w proporcji 60% do 40%. Niektóre nagrody przyznane dla teatru:
Zdobyte nagrody[]:
- Nagrody ogólne:
- "Iwona, Księżniczka Burgunda"
Witold Gombrowicz
, XXXI Opolskie Konfrontacje Teatralne "Klasyka Polska 2006", I nagroda, nagroda za reżyserię – A. Tyszkiewicz, nagroda za scenografię – Jan Polivka, nagroda za debiut sceniczny w roli Księcia Filipa – Rafał Kosowski, "PEREŁKA" aktorska jako nagroda pozaregulaminowa za najlepszy epizod dla Piotra Kondrata za rolę Walentego.
- Nagrody dla teatru
- Ankiety miesięcznika "Teatr" – Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego w Wałbrzychu dwukrotnie (w 2003 i 2004 roku) wymieniony jako jeden z najlepszych w Polsce.
- Nagrody dla ludzi teatru
- "Paszport Polityki" Dwukrotne (w 2003 i 2004 roku) nominacje dla Piotra Kruszczyńskiego oraz Jana Klaty w dziedzinie Teatru, dla Piotra Kruszczyńskiego.
Teatr Lalki i Aktora
Historia Wałbrzyskiego Teatru Lalki i Aktora sięga
1945
roku kiedy to krótko po otwarciu Szkoły Muzycznej nieopodal powstał amatorsko – społeczny Teatr Lalek a właściwie Teatr Kukiełek. Teatr powstał i narodził się dzięki życiowej pasji małżonków Melanii i Tadeusza Karwatów, którzy jeszcze przed II wojną światową angażowali się w
sosnowiecki
teatr "Baj-Baj". Pierwsze próby do premierowego przedstawienia "O dzielnym Szewczyku, złotowłosej królewnie, strasznym smoku i królu Goździku" odbywały się w prywatnym mieszkaniu państwa Karwatów. Premiera odbyła się w grudniu
1945
roku w sali "Cyganerii" na Podgórzu, będąca w owym czasie salonem miasta Wałbrzycha. W skład pierwotnego zespołu oprócz wspomnianego już T. Karwata – reżysera, a zarazem kierownika teatru, wchodziły trzy osoby: scenograf Ferdynand Drabik, oraz aktorzy Anna Białas, Melania Karwatowa i Zdzisław Sanecki. W
1951
roku teatr dostaje dotację ze
Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy
i zakupuje budynek przy ul. Buczka 16 gdzie mieści się do dziś.
Niektóre wyróżnienia[]:
- 1960 - Nagroda dla "Najlepszego Teatru Poezji Ziem Zachodnich" we Wrocławiu,
- 1965 - Ogólnopolski Festiwal Sztuk Małoobsadowych w
Warszawie
, Andrzej Rettinger – II nagroda za reżyserię – "Bamba w oazie Tongo",
- 1967 - III Śląski Festiwal Teatrów Lalkowych w Opolu, Włodzimierz Dobrowolski, Ali Bunsch – I nagroda za ogólny poziom artystyczny i I nagroda za scenografię – "O chłopie co wszystkich zwodził (złoty klucz)",
- 1968 - Nagroda Artystyczna Prezydium WRN,
- 1972 - Ogólnopolski Konkurs Solistów Teatrów Lalek w
Białymstoku
, J. Górecka, W. Pietrzyk – II nagroda – "Romeo i Julia",
- 1993 - VIII Łomżyńskie Spotkania Teatrów w Walizce, I nagroda za scenografię – "Romeo i Julia",
- 1996 - X Łomżyński Festiwal Teatru w Walizce, I nagroda za scenografię – "Dziesięciu Małych Murzynków".
Obecnie teatr jest jednym z 22 teatrów lalek w Polsce i jednym z dwóch teatrów lalek na
Dolnym Śląsku
.
Biblioteka
Historia biblioteki w Wałbrzychu sięga
1945
roku, kiedy to w mieście zawiązał się komitet na rzecz budowy Miejskiej Biblioteki Publicznej. W latach
1946
–
1956
biblioteka podlegała pod Ministerstwo Oświaty, które dzieliło centralnie pieniądze, w efekcie czego wałbrzyska biblioteka uzyskała 40000 pozycji. Jednak w większości mało wartościowych. Lata te to także okres politycznych perturbacji które nie pozostały bez znaczenia dla księgozbioru wałbrzyskiej biblioteki. Wiele książek zniszczono lub skonfiskowano co poskutkowało stratą ponad 45 tysięcy książek z placówki miejskiej. W
1973
roku nastąpiło zespolenie Powiatowej Biblioteki Publicznej z Miejską Biblioteką Publiczną, co po reformie administracyjnej w
1975
roku dało Wojewódzką Bibliotekę Publiczną. W latach
1980
–
1990
postępował dalszy rozwój biblioteki. W
1983
roku otwarto dwie specjalistyczne filie a mianowicie dla niedowidzących i niewidomych oraz filię dla dzieci na
Podzamczu
. W
1993
roku, biblioteka także dostała od miasta gmach blisko Rynku wałbrzyskiego, kamienice pod czterema Atlantami, która była dobrze przystosowana do funkcji bibliotecznych. Obecnie biblioteka posiada zasobny księgozbiór liczący około 150.000 pozycji, jest prenumeratorem ok. 170 tytułów czasopism, posiada ponad 12.500 roczników archiwalnych oraz posiada bogaty zbiór pozycji specjalnych liczący ok. 16.000 woluminów, w tym 13.000 audiowizualnych.
Biblioteka
wykorzystuje elektroniczne technologie w zakresie rejestracji czytelników i wypożyczeń, tworzy i udostępnia bazy danych dotyczących swych zbiorów.W roku 2005 nastąpiło połączenie Miejskiej Biblioteki Publicznej z Powiatową Biblioteką Publiczną w jedną instytucję kultury pod nazwą Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna "Biblioteka pod Atlantami". Dyrektorem placówki został mgr Cezary Kasiborski. Aktualnie biblioteka w Wałbrzychu posiada 14
filii
i siedzibę główną.
Były Górniczy Dom Kultury – Kino Górnik
Wałbrzyska Galeria Sztuki BWA "Zamek Książ"
Wałbrzyska Galeria Sztuki Biuro Wystaw Artystycznych "
Zamek Książ
" została utworzona jako samodzielna jednostka 1 stycznia 1976 roku przez
Wojewodę
Wałbrzyskiego, a od 1 stycznia 1996 roku jej organizatorem jest Gmina Wałbrzych. Celem działalności
Galerii
jest promowanie
sztuki współczesnej
poprzez prezentację ciekawych i oryginalnych postaw twórczych
artystów
z kraju i z zagranicy oraz twórców własnego środowiska. Galeria realizuje corocznie kilkanaście wystaw w siedzibie własnej oraz przygotowuje i prezentuje
ekspozycje
w placówkach obcych. Do ciekawszych realizacji należały wystawy plakatów
Jana Sawki
z
USA
,
drzeworytów
HAP Grirshabera, polskich osobowości twórczych takich jak
Jan Szancenbach
, Janina Kraupe,
Adam Myjak
,
Władysław Hasior
,
Stanisław Mikulski
, Tomek Sętowski. Prezentowała także prestiżowe wystawy ze zbiorów
ukraińskich
, wielkich mistrzów malarstwa polskiego np.
Jacka Malczewskiego
, "Arcydzieła malarstwa polskiego", czy "Piękny
Lwów
", które cieszyły się ogromnym zainteresowaniem zwiedzających. Galeria organizowała pokazy
szkła artystycznego
z kolekcji własnej za granicą, we
Włoszech
– w
Pałacu
Sztuki
w
Foggii
, w
Czechach
i w
Rosji
oraz wielokrotnie w ośrodkach wystawienniczych w
Polsce
.
Galeria promuje również rodzimych twórców, zwłaszcza młodych
artystów
, organizując ich wystawy i wydając katalogi oraz prezentuje ich twórczość w innych placówkach wystawienniczych. Ostatnie z wystaw środowiskowych m.in.„Przegląd młodej twórczości wałbrzyskiej i świdnickiej” odbył się także w
Świdnicy
, a twórczość Miłosza Pobiedzińskiego została zauważona na Bielskiej Jesieni w
Bielsku-Białej
, prace Agnieszki Starościak prezentowane była również w
Częstochowie
,
Legnicy
i
Jeleniej Górze
, obrazy Cyryla Bartkowiaka w
Krynicy
oraz
Ostrowcu Świętokrzyskim
. W ramach prowadzonej działalności funkcjonuje
Galeria
Sprzedaży, oferująca duży wybór profesjonalnych dzieł, począwszy od
malarstwa
,
grafiki
,
rzeźby
po
ceramikę
i
szkło
. Szczególne miejsce w ofercie zajmują prace artystów z własnego środowiska, co stanowi dla nich doskonały sposób promowania. Galeria rozwija również działalność
edukacyjną
, oferując wałbrzyskim
szkołom
zwiedzanie swoich wystaw z
przewodnikiem
, lekcje z zakresu sztuki oraz
konkursy
towarzyszące dużym przedsięwzięciom wystawienniczym.
Dyrektorem
instytucji jest mgr Alicja Młodecka. Adres, ul.
Piastów
Śląskich
1, 58-306 Wałbrzych
Kina
Na terenie miasta działają cztery kina - są to:
- "Apollo",
- "Piaskowa Góra",
- "Zorza",
- "Cinema City".
Na przebiegu lat powstały kina "Piaskowa Góra" i "Cinema City". Wcześniej kin w Wałbrzychu było osiem. Były to:
- "Polonia",
- "Oaza",
- "Barbórka",
- "Victoria",
- "Kolejarz",
- "Górnik",
- "Zorza"(istnieje),
- "Apollo"(istnieje).
Na terenie Galerii Handlowej Victoria znajduje się kompleks Cinema City z siedmioma salami kinowymi. Jest to jedyne kino w Wałbrzychu gdzie można obejrzeć film w 3D. Jest to dobre rozwiązanie, bo mieszkańcy miasta i okolic nie będą musieli wyjeżdżać do
Wrocławia
, aby obejrzeć film w tej technologii.
Edukacja
Na terenie Wałbrzycha działają 22 szkoły podstawowe, 18 gimnazjów oraz 21 szkół średnich m.in.:
- Państwowa Muzyczna Szkoła Muzyczna I oraz II st.
Wejście do budynku rektoratu PWSZ im. AS w Wałbrzychu
Szkołami ponadgimnazjalnymi są:
- Zespół Szkół nr 7 (zespół szkół ekonomiczno gastronomicznych) - ul Kłodzka 29 (Rusinowa),
- I Liceum Ogólnokształcące (Zespół Szkół nr 1 im.
Ignacego Paderewskiego
) - Nowe Miasto,
- II Liceum Ogólnokształcące im.
Hugona Kołłątaja
(Śródmieście) - 8. najlepsza szkoła średnia w Polsce (2009)[8]
- III Liceum Ogólnokształcące im.
Mikołaja Kopernika
(Sobięcin),
- IV Liceum Ogólnokształcące (Zespół Szkół nr 4) - Piaskowa Góra (zostało do niego włączone po likwidacji V Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Intergracyjnymi),
- Zespół Szkół nr 8 ("Energetyk") - Śródmieście,
- Zespół Szkół nr 5 (dawny Zespół Szkół Mechanicznych Międzyresortowych - "Mechanik") im.
Maksymiliana Tytusa Hubera
- Szczawienko,
- Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 10(była odzieżówka i budowlanka) - Stary Zdrój,
- Społeczne Liceum Ogólnokształcące - Piaskowa Góra - powołane do istnienia w 1991 roku.
W Wałbrzychu znajdują się siedziby
uczelni wyższych
:
W sumie w Wałbrzychu studiuje ponad 8.000 osób.[]
Na terenie Wałbrzycha działa również Sudecki Uniwersytet Trzeciego Wieku, oferujący zajęcia dla ludzi starszych, bez względu na ich formalne wykształcenie.
Sklepy wielopowierzchniowe w Wałbrzychu
Wałbrzych jest ważnym ośrodkiem handlowym w regionie. W Wałbrzychu znajduje się wiele sklepów wielopowierzchniowych oraz mniejszych obiektów handlowo usługowych. Obecnie planuje się dalszą rozbudowę sieci obiektów handlowych.
Lista sklepów wielopowierzchniowych w Wałbrzychu:
- Galeria Handlowa "Victoria" (ok.250 sklepów + park handlowy oraz multikino) ul. 1 Maja 64,
- Galeria Handlowa "Auchan" (50 sklepów) ul. H.Wieniawskiego 19,
- Galeria Handlowa "TESCO" Łączyńskiego 44 (Szczawno Zdr.),
- Centrum Handlowe "OK Centrum" ul. Mazowiecka 3,
- Centrum Handlowe "Real" ul. Kusocińskiego 4,
- Centrum Handlowe "Kaufland" ul. Długa 4B,
- "OBI" ul. Długa 1,
- "Castorama" ul. H.Wieniawskiego 21,
- Makro" Szczawno Zdrój ul.Łączyńskiego 44a.
oraz mniejsze:
- Carrefour Express ( 1 sklep ) w ,,OK Centrum",
- Polo Market,
- Biedronka (6 sklepów) + 1 w Szczawnie Zdroju,
- Lidl (2 sklepy),
- Netto (2 sklepy).
W budowie:.
- Magnolia Park budowana przy zbiegu ulic Lubelskiej i Wysockiego w ścisłym centrum Wałbrzycha, wg koncepcji centrum ma być nie tylko galerią handlową, ale i parkiem rozrywki. Otwarcie planowane jest na 2013 rok.
Transport
Węzeł drogowy
Przez Wałbrzych prowadzi droga i linia kolejowa do przejścia z Czechami w Golińsku. Jest on połączony koleją z trzema ośrodkami:
Wrocławiem
,
Jelenią Górą
i
Kłodzkiem
. Wałbrzych jest ważnym węzłem drogowym, przez jego teren biegnie kilka znaczących tras.
Miasto leży niecałe 40 kilometrów[] od
autostrady A4
oraz około 20 kilometrów[] od planowanej
drogi ekspresowej S3
.
Dworzec Kolejowy Wałbrzych Miasto w dzielnicy Stary Zdrój
Dworzec Kolejowy Wałbrzych Główny
Węzeł kolejowy
Wałbrzych jest ważnym węzłem kolejowym. Przez jego teren przebiegają linie kolejowe o ponadregionalnym znaczeniu. Wcześniej na terenie Wałbrzycha istniało
6 dworców
. Były to:
Obecnie z 6 dworców pozostały 4. Są to: Wałbrzych Główny, Wałbrzych Miasto, Wałbrzych Fabryczny oraz Wałbrzych Szczawienko.
Główną linią kolejową przechodzącą przez Wałbrzych jest
linia kolejowa nr 274
z
Wrocławia
(przez
Kąty Wrocławskie
,
Imbramowice
,
Jaworzynę Śląską
,
Świebodzice
) do
Jeleniej Góry
(przez
Boguszów-Gorce
,
Marciszów
) i dalej do
Szklarskiej Poręby
oraz do
Görlitz
(przez
Gryfów Śląski
,
Lubań Śląski
i
Zgorzelec
). Jej początki sięgają marca
1853
kiedy to uruchomiono pierwszy 12,3 km 2-torowy odcinek
Świebodzice
-Wałbrzych[9].
Komunikacja
Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne - Historia komunikacji miejskiej wiąże się z rozwojem wałbrzyskiego przemysłu, który w drugiej połowie
XIX wieku
nabiera olbrzymiego znaczenia i przekształca miasto w główny ośrodek przemysłowy na
Dolnym Śląsku
. Z racji tego iż rozwój przemysłowy i terytorialny Wałbrzycha postępował z dużą szybkością, a zakłady i osiedla mieszkaniowe położone były w różnych dzielnicach, i niejednokrotnie dosyć daleko od siebie oddalone, należało pomyśleć o uruchomieniu komunikacji miejskiej. I tak też się stało. W
1897
roku zawiązuje się Towarzystwo Akcyjne "NEUKAG" (Niederschlesiesche Elektriezitat und Zlainbahn AG), które wybudowało
elektrownię
, i oddało następnie do użytku pierwszą linię tramwajową. Po odzyskaniu przez Polskę Wałbrzycha w
1945
roku, komunikacja miejska nie była samodzielnym przedsiębiorstwem, lecz stanowiła część Zjednoczenia Energetycznego i występowała po nazwą "Koleje Elektryczne". Tabor który przejęto był zdewastowany, wyeksploatowany a przede wszystkim przestarzały. Tramwaje były stare, tylko 7 z 20 trolejbusów nadawało się do eksploatacji a
komunikacja autobusowa
nie istniała. Nie lepiej było z trakcją tramwajową i siecią elektryczną zasilającą tramwaje i trolejbusy. Lata 1945–1991 to okres intensywnego rozwoju i przemian w komunikacji miejskiej Wałbrzycha. Od
1991
roku Miejski Zakład Komunikacji w Wałbrzychu, istnieje jako samodzielne przedsiębiorstwo. W
1997
roku MZK Wałbrzych zakupiło 31 nowych, niskopodłogowych autobusów marki
Neoplan
. Dnia
1 października
2001
roku Miejski Zakład Komunikacyjny zmienił status i stał się Miejskim Przedsiębiorstwem Komunikacyjnym[].
Przedsiębiorstwo PKS - Wałbrzyski PKS obsługuje połączenia krajowe regionalne i międzymiastowe. Obecnie oferta PKS-u Wałbrzych obejmuje kilkadziesiąt kursów do ważniejszych[] miast w regionie i kraju. Autobusami z Wałbrzycha dojechać można m.in. do[]:
-
Bolkowa
,
-
Bystrzycy Kłodzkiej
,
-
Dzierżoniowa
,
-
Głogowa
,
-
Głuszycy
,
-
Jawora
,
-
Jeleniej Góry
,
-
Kamiennej Góry
,
-
Kłodzka
,
-
Legnicy
,
-
Nowej Rudy
,
-
Wrocławia
,
-
Stronia Śląskiego
,
-
Zielonej Góry
.
Po Wałbrzychu, oprócz komunikacji autobusowej, prowadzonej przez Miejski Przedsiębiorstwo Komunikacji Sp. z o.o. kursują również prywatne busy. Busy te świadczą usługi przewozowe również na terenie okolicznych gmin m.in.
Świdnicy
,
Świebodzic
czy
Boguszowa-Gorców
[].
Sport
W Wałbrzychu istnieje kilkanaście klubów sportowych jednak najważniejszymi są "Górnik" i "Zagłębie". Obecnie piłkarski PWSZ Górnik Wałbrzych (do niedawna Górnik/Zagłębie Wałbrzych) występuje w czwartej lidze, natomiast koszykarze Górnika Wałbrzych w 2007 roku powrócili do ekstraklasy.
Górnik Wałbrzych
Górnik Wałbrzych –
klub sportowy
założony 22 marca 1946 r. W chwili założenia był to klub wielosekcyjny. Najbardziej znane są sekcje piłkarska i koszykarska. Z pozostałych sekcji większość przestała istnieć, ale niektóre przetrwały np.
kolarstwo
.
Stadion Górnika Wałbrzych w dzielnicy Biały Kamień, sektor gości.
Koszykówka
Sekcja koszykarska istniała w Górniku od samego początku tj. od 1946 r. W 1956 r. drużyna wywalczyła awans do II ligi, a w 1970 do najwyższej klasy rozgrywek. Potem spadła, ale na stałe powróciła do elity w 1977 r. Klub zawsze słynął ze świetnej pracy z młodzieżą, czego efektem były liczne medale MP juniorów. Seniorzy pierwszy duży sukces odnieśli w roku 1981, zdobywając wicemistrzostwo. Rok później Górnik zdobył złoty medal. W 1983 r. znów "Biało-Niebiescy" zdobyli srebro i ponownie w 1986 r. Ostatni wielki sukces to mistrzostwo w 1988 r. 25 kwietnia 2007 r. Górnik wywalczył awans do
Polskiej Ligi Koszykówki
. Dzięki temu awansowi, Wałbrzych przestał być jedynym polskim miastem liczącym ponad 100 tysięcy mieszkańców, w którym (ani w promieniu 50 km od którego) przez ponad 10 lat (1995–2007) nie gościły rozgrywki najwyższej klasy rozgrywkowej w żadnej dyscyplinie drużynowej. Sezon 2008/09 był jednak ostatnim zespołu Górnika w
PLK
. Po dwóch sezonach Górnik spadł do 1 ligi.
Piłka Nożna
Sekcja piłkarska swoje najlepsze lata, podobnie jak koszykarze, miała w latach osiemdziesiątych. W 1983 r. zespół awansuje do I ligi. Jako beniaminek spisywał się rewelacyjnie. Został mistrzem jesieni'83. Niestety na wiosnę nie udało się utrzymać świetnej pozycji i ostatecznie "Górnicy" kończą sezon na 6 miejscu. Za to królem strzelców zostaje napastnik "Biało-Niebieskich"
Włodzimierz Ciołek
. Na stadionie Górnika na Nowym Mieście pojawiało się wtedy nawet 40 tys. ludzi (w 140 tys. mieście). Głównie za sprawą licznych sympatyków klubu spoza Wałbrzycha. W kolejnych latach wałbrzyszanie regularnie zajmują coraz niższą pozycje w elicie, aż w końcu definitywnie się z nią żegnają w 1989 r. W tabeli wszech czasów ekstraklasy Górnik zajmuje 39 miejsce (157 ptk. zdobytych w 6 sezonach). Na początku lat 90. kryzys finansowy dotknął klub który zmuszony był współdziałać ze swym odwiecznym rywalem
Zagłębiem Wałbrzych
.
Obecnie drużyna występuje w rozgrywkach II ligi, drużyna wywalczyła awans w sezonie 2009/10. Drużyna swoje mecze rozgrywa na stadionie 1000-lecia w dzielnicy Biały Kamień, stadion znajduje się na terenie budowanego kompleksu sportowo- rekreacyjnego Aqua Zdrój. Obecnie planowana jest modernizacja stadionu.
Zagłębie Wałbrzych
Zagłębie Wałbrzych,
polski
klub piłkarski, ostatnio w fuzji z
Górnikiem Wałbrzych
jako Górnik/Zagłębie Wałbrzych, grający przez sześć sezonów (1968/69–1973/74) w
ekstraklasie
.
- Rok założenia
- 1945
- Nazwy
- Julia Biały Kamień → Górnik Thorez → Zagłębie Wałbrzych → KP Wałbrzych → KP Górnik/Zagłębie Wałbrzych
- Barwy
- zielono-czarne
- Stadion
- przy ul.Dąbrowskiego ok. 5000 miejsc stojących
- Największy sukces
- 3 miejsce w ekstraklasie 1971, awans do 2. rundy
Pucharu UEFA
W roku 2006 reaktywowano juniorską sekcję piłkarską (GKS Zagłębie Wałbrzych)
Juventur PWSZ Koksownia Wałbrzych
Męski zespół siatkarski występujący w II lidze w grupie I. Mecze rozgrywa w hali OSiR przy ul.Wysockiego. Obecnym szkoleniowcem drużyny jest Janusz Ignaczak.
Imprezy sportowe
W Wałbrzychu odbywa się wiele imprez sportowych i rozrywkowych, które na stałe zapisały się w kalendarzu. Oto niektóre z nich:
- Wałbrzyska Liga Halowa w Piłce Nożnej "Ronal Cup",
- Triathlon Zimowy,
- Ogólnopolski Halowy Turniej Piłki Nożnej Młodzików rocznik 1994,
- Ogólnopolski Halowy Turniej Piłki Nożnej Trampkarzy rocznik 1991,
- Czekoladowe ferie,
- Akademickie Mistrzostwa Wałbrzycha,
- Turnieje halowe piłki nożnej,
- Puchar Zimy,
-
Bieg Gwarków
,
- Andrzejówka,
- Seminarium karate z udziałem Prezydenta Międzynarodowej Organizacji Karate IFK,
- Mistrzostwa Powiatu Wałbrzyskiego Juniorów w Szachach,
- Wielki Turniej Tenisowy z udziałem uczniów i dorosłych,
- Interdyscyplinarny Projekt Edukacyjny "Sportowiec moim idolem",
- Mistrzostwa Wałbrzycha w Biegu po Schodach – Zamek "Książ",
- Wałbrzyska Spartakiada Sześciolatków "Dziś mój wynik może mały, ale na olimpiadzie w 2018 roku będzie wspaniały",
- Rambit – Sportowy Piknik Dzieci i Młodzieży od 6 – 106 lat,
- Bieg na Zamek "Grodno" – Zagórze Śląskie,
- Bieg Wielkanocny,
- Otwarty Turniej Szachowy w Szachach Aktywnych z Okazji 60-lecia Sportu Wałbrzyskiego,
- Bieg Rycerski "Szlakiem Zamków Piastowskich" Książ – Cisy – Stary Książ,
- Pokazowe zawody w ratownictwie wodnym "O tytuł najsprawniejszego ratownika Wałbrzycha",
- Finał Edycji Wałbrzyskiej Ligi Pływackiej,
- SkodaAuto MTB,
- Puchar Sudetów MTB Mistrzostwa Dolnego Śląska w jeździe pod górę "Spec gór – Chełmiec",
- Półmaraton Wałbrzych,
- Ogólnopolski Turniej Piłki Nożnej młodzików o Puchar Prezesa PZPN Michała Listkiewicza – rocznik 1995,
- Zawody w bule,
- Zawody pływackie szkół podstawowych i gimnazjalnych pomiędzy UKS "Sokół" i reprezentacja Kamiennej Góry,
- Rajd Rowerowy "Wstęga Wałbrzycha",
- Mini Mundial,
- Otwarty Turniej Szachowy w Szachach Aktywnych o Puchar Przewodniczącej Rady Miejskiej Wałbrzycha,
- Międzynarodowy Turniej z Okazji Dnia Dziecka,
- Turniej piłkarski juniorów rocznik 1989-1990,
- Rajd MotoHałda,
- Puchar Prezydenta Miasta Wałbrzycha juniorek i juniorów do lat 18,
- Spartakiada lekkoatletyczna szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponad gimnazjalnych "Spotkanie pokoleń",
- Mistrzostwa Polski w maratonie MTB,
- Międzynarodowe Zawody w Ujeżdżeniu CDI Książ,
- Mistrzostwa Wałbrzycha w Duathlonie,
- Mistrzostwa Polski Młodych Koni,
- Cross Niepodległości,
- Turniej Piłkarski Juniorów o puchar ORFIN.INFO,
- Górale na start.
Rekreacja
Wałbrzych ma słabo rozbudowaną bazę rekreacyjno – sportową. Mieszkańcy mogą korzystać z kilkunastu boisk sportowych, 2 stadionów, kortów tenisowych, pływalni, siłowni, lodowiska. Duże znaczenie ma tutaj Ośrodek Sportu i Rekreacji w Wałbrzychu. W Wałbrzychu został również opracowany i wdrożony
projekt
dotyczący
turystyki rowerowej
pn. "Wałbrzych Miasto MTB". W ramach tego projektu dotychczas utworzono 111
kilometrów
tras
rowerowych
dookoła Wałbrzycha. Od kilku lat planowane jest powstanie nowoczesnej hali widowiskowo-sportowej.
Stadiony i boiska klubowe:
- Ośrodek Sportu i Rekreacji,
- Stadion "Górnik",
- Stadion 1000-Lecia "Zagłębie".
Widok Wałbrzycha z parku miejskiego
Korty tenisowe:
- Park im. Jana III Sobieskiego,
- Wałbrzyski Klub Squasha.
Hale sportowe:
- Hala Sportowa przy pl.Teatralnym (Śródmieście), (koszykówka, siatkówka, tenis stołowy),
- Hala Sportowa przy ul.Ratuszowej (Biały Kamień), (koszykówka, tenis, piłka nożna),
- Hala Sportowa przy ul.Chopina (Nowe miasto), (lekkoatletyka, siłownia).
Pływalnie:
- kąpielisko miejskie,
- pływalnia kryta przy SP na ul. Grodzkiej,
- Zespół Szkół Ogólnokształcących – Sportowych ul. Sokołowskiego.
Siłownie:
- OSiR,
- III Liceum Ogólnokształcące ul.Jordana (Sobięcin),
- Szkoła Podstawowa przy ul. Grodzkiej (Podzamcze),
- Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej Ośrodek Kulturystyki i Ćwiczeń Siłowych "Spartakus",
- Gabinet Odnowy OSiR,
- Kompleks sportowy przy ul. Ratuszowej,
- Fitness Club przy ul. Palisadowej,
- Siłownia – PEC,
- Hala Sportowa przy ul.Chopina.
Opieka zdrowotna
Wałbrzych jest ośrodkiem, gdzie znajduje się wiele instytucji opieki zdrowotnej, szpitali, przychodni i gabinetów lekarskich. W mieście istnieją 4 szpitale, kilkanaście przychodni, pogotowie ratunkowe, Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Wojewódzka Kolumna Transportu Sanitarnego, Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa.
Szpitale:
- Specjalistyczny Szpital im. Dr. A. Sokołowskiego (łącznie z dawnym szpitalem zespolonym im. S. Batorego, teraz są one połączone w jeden),
- Specjalistyczny Szpital Ginekologiczno-Położniczy im. E. Biernackiego.
Przychodnie:
- Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej,
- Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Śródmieście-Biały Kamień" Sp. z o.o.
- Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Przychodnia Piaskowa Góra " Sp. z o.o.
- Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Nowe Miasto" Sp. z o.o.
- Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Zdrowy Sobięcin",
- Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Przychodnia Podgórze",
- Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ośrodek Diagnostyczno-Leczniczy przy Górniczej Fundacji Ochrony Zdrowia,
- Przychodnia Chorób Płuc i Gruźlicy przy Wojewódzkim Specjalistycznym Zespole Opieki Zdrowotnej Chorób Płuc
w Sokołowsku.
Inne:
- Pogotowie Ratunkowe,
- Wojewódzka Kolumna Transportu Sanitarnego,
- Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa,
- Hospicjum Stacjonarne im Jana Pawła II,
- Hospicjum Domowe,
- "Paramedyk" Ratownictwo Medyczne,
Kościoły i związki wyznaniowe
Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:
Kościoły rzymskokatolickie
Msze św. i nabożeństwa są sprawowane w 18 kościołach parafialnych należących do trzech
dekanatów
: Wałbrzych–północ, Wałbrzych–południe oraz Wałbrzych–zachód z siedzibą w Szczawnie Zdroju.
Ordynariuszem
miejsca jest bp Ignacy Dec, a
sufraganem
bp Adam Bałabuch.
Najmłodszą parafią Wałbrzycha jest ustanowiona 24 czerwca 2010 parafia pw. Matki Bożej Częstochowskiej w dzielnicy Konradów i części Białego Kamienia. W 2009 powstała parafia-samodzielny ośrodek duszpasterski pw. Matki Bożej Królowej Różańca Świętego w dzielnicy Glinik Stary przy ul. Podgórskiej prowadzona przez Księży Pallotynów.
Inne nowe parafie:
Bazylika Podwyższenia Krzyża Świętego w Wałbrzychu
-
Sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego
na osiedlu Podzamcze. Jego architektura inspirowana jest Bazyliką Zwiastowania w Nazarecie, stąd potocznie przez mieszkańców od początku nazywany jest bazyliką.
- Św.Rodziny w Wałbrzychu - ul.Bema 54
Zabytkowe świątynie rzymskokatolickie:
-
Sanktuarium
pw. Matki Boskiej Bolesnej przy pl.Kościelnym;
- Kolegiata pw. Najświętszej Maryi Panny Bolesnej i Świętych Aniołów Stróżów – w 1991 i 2003 roku kościół ten był rozważany jako siedziba biskupa trzeciej na Dolnym Śląsku diecezji. 3 maja 2010 podczas uroczystej Mszy Świętej z okazji nadania Wałbrzychowi przez
Stolicę Apostolską
patronatu Matki Bożej Bolesnej bp Ignacy Dec - ustanowił tą świątynię Kolegiatą nadając jej wezwanie Najświętszej Marii Panny Bolesnej i Świętych Aniołów Stróżów w Wałbrzychu. Kolegiata ta jest drugą na Dolnym Śląsku, jest jednym z największych kościołów diecezji świdnickiej. Odbywają się w nim centralne, miejskie i diecezjalne uroczystości i wydarzenia.
Prawosławie
Protestantyzm
Judaizm
Buddyzm
Inne
Współpraca zagraniczna
Miasto Wałbrzych od kilkunastu lat współpracuje z gminami i miastami z całego świata. Współpraca odbywa się na płaszczyznach gospodarczej, kulturalnej, oświatowo – edukacyjnej oraz turystycznej. Młodzież ma szansę wyjechać w ramach wymiany do szkół w partnerskich miastach, wspólnie też wystawiane są ekspozycje na targach regionalnych oraz turystycznych.
Media
- Radio,
- Prasa lokalna
- Tygodnik Wałbrzyski,
- Nowe Wiadomości Wałbrzyskie,
- Wałbrzyski Informator Kulturalny,
- Tygodnik 30 minut (bezpłatny),
- Nasz Region Dolnośląski (bezpłatna)[10],
- Telewizja
- Multimedialny Portal Regionalna TV[11],
-
Telewizja Dami
Wałbrzych,
- Telewizja Wałbrzych,
- Telewizja Kablowa Podgórze,
- Telewizja Kablowa Vectra S.A.,
- Telewizja Kablowa UPC,
- Telewizja Twoja,
- Telewizja Zamkowa,
- Młodzieżowa Telewizja BreakTV[12].
Filmy i seriale zrealizowane w Wałbrzychu i okolicach
- Filmy
-
Hrabina Cosel
(1968) reż. Jerzy Antczak,
-
Diabeł
(1972) reż. Andrzej Żuławski,
-
Zaklęte rewiry
(1975) reż. Janusz Majewski,
-
Trędowata
(1976) reż. Jerzy Hoffman,
-
Magnat
(1986) reż. Filip Bajon,
-
Panna Nikt
(1996) reż. Andrzej Wajda,
-
Weiser
(2001) reż. Wojciech Marczewski,
-
Julia wraca do domu
(2002) reż. Agnieszka Holland,
- Droga Molly (2005) reż. Emily Atef,
-
Komornik
(2005) reż. Feliks Falk,
-
Sztuczki
(2007) reż. Andrzeja Jakimowskiego,
-
Nieruchomy poruszyciel
(2008) reż. Łukasz Barczyk,
- Urszula - po szczęściu ledwie cień (2009) reż. Egon Günther, Scenariusz Helga Schütz,
-
Kamfora
(2010) reż. Filip Marczewski.
- Daas (2010) reż. Adrian Panek.
- Seriale
-
Hrabina Cosel
(1968) reż. Jerzy Antczak,
-
Strachy
(1979) reż. Stanisław Lenartowicz,
- Biała Wizytówka (1986) reż. Filip Bajon,
- Geniusz Beethovena (2005) reż. Ursula Macfarlane, Damon Thomas i Fran Kemp. Mini serial BBC,
-
Tajemnica twierdzy szyfrów
(2007) reż. Bogusław Wołoszański.
Najwyższe budowle w mieście
-
Komin
Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej - 138
m
[13]
Bibliografia
- Praca Zbiorowa pod redakcją Stanisława Michalkiewicza
1993
"Wałbrzych. Zarys monografii miasta na tle regionu" Wyd. Dolnośląskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne "Silesia" Wrocław
- K. Kułaga,
K. Jankowski
, S. Junak
1996
"Wałbrzych i okolice" Wyd. Polska Agencja Promocji Turystyki Ekspozytura w Wałbrzychu,
- C. Skała
2005
"Dolny Śląsk – przewodnik samochodowy" Wyd. Pascal
Bielsko-Biała
- Waldemar Wolak, Krzysztof Żarkowski
1999
"Obrazy przyrody wałbrzyskiej" Wyd. Mirwal-Art Wałbrzych
- Maria Solecka
2000
"Wałbrzych na dawnej pocztówce" Wyd. Urząd Miasta, Muzeum Okręgowe Wałbrzych
- Praca Zbiorowa "Dla turysty-przewodnik po najciekawszych miejscach miast regionu"
2003
Wyd. Nowe Wiadomości Wałbrzyskie Wałbrzych
- Praca Zbiorowa pod redakcją K. Krzyżagórskiego
1970
"Wałbrzych. Historia-Współczesność-Perspektywy" Wrocław
- Folder promocyjny "Wałbrzych"
1999
Urząd Miasta Wałbrzych
- Folder promocyjny "Wałbrzych"
2001
UM Wałbrzych
- Folder promocyjny "Książ"
2001
UM Wałbrzych
- strony internetowe:
http://www.nnw.pl
,
http://www.walbrzych.info
Zobacz też
Przypisy
Linki zewnętrzne